Towarzystwo Naukowe Płockie
W Dziale Zbiorów Specjalnych TNP znajdują się inkunabuły, starodruki, stare dokumenty, książki, mapy i grafiki, a wśród nich min. zbiór grafik Francisco de Goya z cyklu „Kaprysy”
Towarzystwo Naukowe Płockie
Pl. Narutowicza 8
09-402 Płock
tel. +48 24 366 99 50
e-mail: aktnp@interia.pl
www.tnp.org.pl
W połowie XV wieku, naprzeciw rezydencji biskupiej, przy drodze prowadzącej na zamek powstała gotycka, murowana kanonia. Wzniósł ją Stefan z Mniszewa – kanonik warszawski i płocki, kanclerz księcia warszawskiego Bolesława IV.
W 1863 roku popełnił tu samobójstwo Wojciech Zegrzda – prawnik, jeden z czołowych aktywistów w nieudanym szturmie na odwach podczas powstania styczniowego. W 1864 roku budynek skonfiskowały władze rosyjskie i sprzedały na licytacji. W 1908 roku obiekt zakupiło Towarzystwo Naukowe Płockie.
Towarzystwo Naukowe Płockie jest obecnie najstarszym z istniejących towarzystw naukowych w Polsce. W roku 1820 przy Szkole Wojewódzkiej w Płocku zostało założone Towarzystwo Naukowe. Było to trzecie z kolei w Królestwie Kongresowym (po Towarzystwie Przyjaciół nauk w Warszawie – 1800 r. i Towarzystwie Naukowym przy Szkole Wojewódzkiej w Lublinie – 1818 r.), różniło się jednak od tamtych programem, w którym obok postulatów pracy naukowej można dostrzec początek regionalizmu polskiego. Główny cel tego Towarzystwa stanowiło zbieranie materiałów dotyczących Ziemi Płockiej. Należało także według jego statutu: „zwrócić uwagę na przejawy życia i pracy ludności tutejszej, korzystne dla szerokiego ogółu i wystawiać wszystkie potrzeby województwa dla polepszenia bytu mieszkańców”.
Towarzystwo postawiło sobie również za zadanie utworzenie biblioteki, muzeum, księgarni oraz rozwinięcie drukarni płockiej. Pierwszym oficjalnym prezesem był Adam Prażmowski, biskup płocki. Natomiast założycielem i kierownikiem Towarzystwa był Kajetan Morykoni (1774-1830), rektor Szkoły Wojewódzkiej Płockiej. Morykoni napisał statut Towarzystwa, ułożył i rozesłał pierwsze w kraju kwestionariusz zawierające punkty, które należało opracować w opisie geograficzno – statystycznym województwa płockiego. Zajmował się także organizacją biblioteki i muzeum. Celem Towarzystwa było propagowanie rozwoju nauki i oświaty, gromadzenie materiałów dotyczących Ziemi Płockiej i opracowanie monografii województwa płockiego. Utworzono bibliotekę oraz muzeum historyczno-przyrodnicze, które stało się zaczątkiem dzisiejszego Muzeum Mazowieckiego w Płocku. Działalność Towarzystwa ustała całkowicie po klęsce powstania listopadowego na skutek represji władz zaborczych. Biblioteka Towarzystwa, licząca kilka tysięcy tomów, oraz zbiory muzealne pozostały.
Przerwa w istnieniu Towarzystwa trwała 77 lat – do roku 1907, wtedy to jego działalność została wznowiona dzięki inicjatywie doktora Aleksandra Macieszy, ks. Tomasza Kowalewskiego, Aleksandra Zaleskiego i Adama Grabowskiego. Doktor Aleksander Maciesza został jednogłośnie wybrany prezesem TNP. Funkcję tę sprawował przez 38 lat (do śmierci) ciesząc się uznaniem społeczeństwa. Do zasłużonych członków Towarzystwa należała również Maria Macieszyna, która zbierała i opracowywała dla TNP materiały naukowe. Zgodnie z wolą zmarłego męża, przekazała Towarzystwu całe wspólne mienie: księgozbiór, dom przy ul. Sienkiewicza 41 i nieruchomości.
W roku 1908 Towarzystwo Naukowe Płockie otrzymało księgozbiór liczący 25 tysięcy tomów, które przekazał Józef, syn Gustawa Zielińskiego. Dzięki ich darowiźnie Towarzystwo założyło Bibliotekę im. Zielińskich, nazwaną na cześć darczyńców. Towarzystwo przetrwało szczęśliwie okres pierwszej wojny światowej, przyczyniając się do uratowania zagrożonych archiwów i bibliotek. Po 1918 roku TNP mogło szerzej rozwijać swoją działalność. W tym okresie wydano szereg interesujących prac naukowych i regionalnych.
W 1930 roku Towarzystwo zakupiło klasycystyczny budynek z 1830 roku autorstwa Jakuba Kubickiego. Przez wzgląd na oryginalną dekorację tympanonu, która przedstawia „Oko Bożej Opatrzności”, jest nazywany Domem pod Opatrznością (pl. Narutowicza 2). Od 1973 roku w kamienicy tej mieści się Biblioteka im. Zielińskich TNP, która posiada jedne z najzasobniejszych księgozbiorów na Mazowszu.
W gotyckiej kanonii pozostał natomiast Dział Zbiorów Specjalnych Towarzystwa Naukowego Płockiego, w którym przechowywane są najcenniejsze starodruki i rękopisy, a wśród nich stare dokumenty, mapy, grafiki oraz inkunabuły. Do najciekawszych dzieł należą: pierwsze wydanie „De revolutionibus orbium coelestium” Mikołaja Kopernika z 1543 r., „Boska komedia” Dante Alighieri z 1487 r., Statut Jana Karskiego z 1506 r., zbiór 80 grafik Francisca de Goyi z cyklu „Kaprysy”.
Niepomyślne okoliczności wojenne znowu jednak zagroziły egzystencji Towarzystwa. Podczas II wojny światowej TNP zostało zawieszone przez okupantów hitlerowskich – 1.XII.1939 r., a biblioteka i muzeum zamknięte. Przerwa w działalności Towarzystwa trwała tym razem przeszło 5 lat. W dniu 20 stycznia 1945 roku okupanci hitlerowscy opuścili Płock, nie zdążywszy dokonać większych zniszczeń. Domy Towarzystwa przy Placu Narutowicza 2 i 8 ocalały, lecz wnętrza ich przedstawiały obraz wielkiego nieładu. Muzeum zostało częściowo zdewastowane, zaś biblioteka była zupełnie zdezorganizowana. Na drugi dzień po opuszczeniu Płocka przez hitlerowców w siedzibie TNP zjawiło się kilkoro ocalałych pracowników i członków zarządu TNP. Dzięki temu można było natychmiast podjąć prace na uporządkowaniem zbiorów. 12 lutego 1945 r. zostały otwarte biblioteka i czytelnia. Muzeum ze względu na większą skalę zniszczeń zostało udostępnione dopiero 1 grudnia 1945 r.
Towarzystwo Naukowe Płockie straciło w czasie wojny 39 członków, w tym 23 zginęło w obozach.
Po śmierci A. Macieszy kolejnymi prezesami TNP byli: Bolesław Jędrzejewski (1945 – 1949), Roman Lutyński (1950 – 1957), Tadeusz Gierzyński (1957 – 1968). W latach 1968-2002 prezesem TNP był dr inż. Jakub Chojnacki – wybitny płocczanin, społecznik, dzięki któremu w 1981 roku sprowadzono do Płocka kopię słynnych romańskich, spiżowych Drzwi Płockich, zamówionych w 1154 roku przez biskupa Aleksandra w Magdeburgu, którą w chwili obecnej można obejrzeć w kruchcie Bazyliki Katedralnej w Płocku. Ich oryginał znajduje się w soborze św. Sofii w Nowogrodzie Wielkim w Rosji.
18 września 2011 roku w Płocku, tuż przy siedzibie TNP, otwarto ulicę oraz odsłonięto pomnik – ławeczkę dr inż. Jakuba Chojnackiego.
Wnętrze Towarzystwa Naukowego Płockiego, w którym są przepiękne polichromowane stropy z XVIII w., pamiątki, obrazy można zwiedzać po wcześniejszym uzgodnieniu. W budynku Towarzystwa organizowane są wystawy czasowe oraz odbywają się publiczne odczyty i sesje naukowe.
Źródła: Szychowski I., Gałązka T.J., „Przewodnik po Płocku”, Płock 2001
Płuciennik S., „Przewodnik po Płocku”, Płock 2011.
TNP, Praca zbiorowa. „Dziesięć wieków Płocka”.